We stellen ons van alles voor bij de hemel en hel. Hele dagen zingen met de engelen of knarsetanden in het vuur was het voor mij. Angst voor de hel was bij mij de belangrijkste reden om niet te durven twijfelen aan de Bijbel en ‘hét christelijk geloof’. Overigens vond ik dat het boek What on earth is heaven (2021) ook een snaar raakte door te stellen dat het zingen in de hemel eigenlijk ook helemaal niet zo’n aantrekkelijk beeld is. Het blijkt echter ook dat deze beelden vaak niet kloppen en vaak zijn geïnspireerd op ideeën van de Grieken, of zelfs later schilders en poëten, zoals Dante Alighieri met zijn Inferno, of Hieronymus Bosch, met zijn Tuin der lusten. Op z’n minst tonen deze kunstenaars aan dat de menselijke geest zich bizarre voorstellingen kan maken.
Recent las ik het boek Hemel en hel, van Bart Ehrman (2021) en dat geeft veel verheldering over hoe de concepten hemel en hel tot stand zijn gekomen. Ik deel hieronder wat interessante gedachten uit dit boek, zonder helemaal recht te willen doen aan het gehele boek. Ehrman beschrijft onder andere dat veel (klassiek protestantse) ideeën over de hel bij de Grieken vandaan komen. Iets wat overigens recent ook in een essay van Arnold Huijgen naar voren kwam (2023).
Ehrman begint met Homers Odyssee en Iliad (800 BCE). Daar is de persoon voor de dood de echte persoon. Na de dood blijft er wel een schaduw over, maar er is niet echt een concept van hemel en hel na de dood. Dan, bij Plato, rond 400 BCE wordt de ziel juist de echte persoon. Hij gebruikt mythen (bv. de mythe van Er) om te spreken over het hiernamaals, om een voorbeeld te geven over wat er gebeurt met de goeden en de kwaden, maar wel met als doel om in het hier en nu goed te leven. In de Aeneis van Vergilius (29-19 BCE), opnieuw bijna 400 jaar later, zie je dat er fantastische beloningen ontstaan voor de ‘goeden’ en vreselijke bestraffingen voor de ‘slechten’, en is er ook sprake van een oordeelsdag.
Geen eeuwige straf in OT
In het Oude Testament bestond er geen concept van eeuwige straf volgens Ehrman, zoals bijvoorbeeld te zien is in Prediker 3. Ook in bijvoorbeeld psalm 49 wordt dit goed duidelijk:
13. Toch blijft de mens, in al zijn aanzien, niet bestaan;
hij wordt gelijk aan de dieren, die vergaan.
14. Deze weg die zij (de dwaze onrechtvaardigen) gaan, is hun dwaasheid;
toch scheppen hun nakomelingen behagen in hun woorden. Sela
15. Als schapen zet men hen in het graf,
de dood (Sheol) zal hen weiden.
Pas in de laatste twee eeuwen v.Chr. ontstond er apocalyptisch denken onder Joden die te midden van tegenspoed rechtvaardigheid zochten en het kwaad toeschreven aan machten buiten God. Aanvankelijk hadden ze een tijdelijk perspectief op straf, waarbij ze geloofden dat de huidige wereld onder de heerschappij van het kwaad stond, met de belofte van een toekomstige herstel. Dit was het komende koninkrijk van God, waar Johannes de Doper en Jezus als apocalyptici over preekten. Dit blijkt onder andere uit Het Onze Vader. Met name de zin “op aarde zoals in de hemel,” benadrukt Jezus’ geloof in de tastbare manifestatie van het koninkrijk op aarde in plaats van de opgang van individuen naar de hemel. Oftewel, de hemel bestaat, dat is waar God is, maar Jezus denkt niet dat de mensen daarheen gaan, hij verwacht het komende koninkrijk op aarde. Maar naarmate het verwachte koninkrijk van Jezus niet tot stand kwam, verschoven theologische perspectieven naar een beloning en straf later, na de dood.
Deze overgang markeerde een verschuiving van het idee van een nieuw lichaam na de dood naar een geloof in de scheiding van ziel en lichaam, mede beïnvloed door Griekse filosofieën zoals die van Plato. De toenemende invloed van Griekse bekeerlingen op het vroege christendom, met name zichtbaar in latere evangeliën zoals die van Lucas en Johannes, benadrukte deze verschuiving naar een meer en meer op de ziel gerichte benadering. Zelfs Bijbelse verhalen zoals de gelijkenis van Lazarus en de rijke man in Lucas 16, die waarschijnlijk niet rechtstreeks uitgesproken zijn door Jezus, weerspiegelen dit evoluerende theologische landschap.
Jezus had het over vernietiging
Het is daarbij interessant om te weten dat volgens de leer van Jezus zij die zijn koninkrijk weigerden of zijn geboden niet volgden geconfronteerd zouden worden met kwelling, wat duidde op vernietiging voor degenen die zijn geboden niet volgden. Dit is te zien in de gelijkenis van de geiten en de schapen (Mattheüs 25:31-46) of het vuur voor het onkruid in Mattheüs 13:24-30, waar Jezus de gelijkenis van het onkruid tussen de tarwe vertelt. Deze vernietiging is eeuwig in de zin dat het onomkeerbaar is, maar het houdt niet in dat men miljoenen jaren in een staat van de hel moet doorbrengen. Het koninkrijk, zoals Jezus het voor ogen had, zou op aarde worden gerealiseerd, wat duidt op een herstel van het paradijs.
Als je dit leest denk je misschien, maar Jezus had het toch heel vaak over de hel? Ja, maar hier speelt een vertalingskwestie. Verschillende Bijbelse termen worden vertaald als “Hel,” waaronder “Sheol” in de Hebreeuwse Bijbel en “Hades” in het Nieuwe Testament, beide algemeen begrepen als verwijzend naar het graf of de onderwereld in plaats van een plaats van eeuwige straf. Daarnaast symboliseert “Gehenna” in het Nieuwe Testament een plaats van vernietiging in plaats van eeuwige marteling, oorspronkelijk verwijzend naar een locatie buiten Jeruzalem waar ooit kinderen aan Moloch werden geofferd, en later metaforisch gebruikt om vernietiging af te beelden. De Griekse term “Tartarus,” gevonden in 2 Petrus 2:4, duidt op een ondergrondse plaats van goddelijke straf, onderscheiden van Hades. Dit soort duistere plaatsen die gerelateerd zijn aan de angst voor de dood, zijn denk ik later gebruikt om de angst voor een eeuwige straf aan te wakkeren.
Ehrman, B. D. (2021). Heaven and Hell: A History of the Afterlife. Simon and Schuster.
Hell in Christianity – Wikipedia
Huijgen, 2023. Waarom de wereld een hel nodig heeft, Arnold Huijgen | 9789043540346 | Boeken | bol
Paul, J. (2021). What on Earth is Heaven?. Inter-Varsity Press.